وظیفه ی قانونی دولت و مسؤولیت اخلاقی مردم

در کمکرسانی به زلزله زدگان آذربایجان

وظیفه ی قانونی دولت و مسؤولیت اخلاقی مردم

در کمکرسانی به زلزله زدگان آذربایجان

(اخلاق اجتماعی- 9- زلزله ی آذربایجان)

سخنرانی دکتر سید ابوالفضل حسینی -  1391/05/24

  صحبت های ما در جلسات گذشته، پیرامون اخلاق اجتماعی بود و امشب به مناسبت زلزله ی ناگواری که در بخشی از کشور ما آمد، موضوع بحث همان اخلاق اجتماعی با توجه به این موضوع است. قبل از آن مثالی را خدمت شما عرض می کنم. در مسیر به این جا، ماشینی در جای نامناسب و بر خلاف قانون، از ما سبقت گرفت و سرنشینان ماشین ما نگران شدند، البته من مراقب بودم ولی چون ماشین خیلی بد سبقت گرفت ناچار شدیم ترمز بگیریم. احتمالش هم  بود که اگر مسلط نبودیم، به ماشین او می زدیم. این مثال ظاهرا مهم نیست، اگرچه خیلی مهم است، چون شبیه همین مطلب، حدود یک سال و پنج ماه قبل اتفاق افتاد.

   پروفسور عبدالعزیزسا شادنیا به سبزوار آمده بودند و در دانشگاه ما سخنرانی داشتند. بعد از آن، قرار بود در دانشگاه علوم پزشکی جلسه ای باشد. باهم با ماشین رفتیم و در راه با ایشان صحبت هایی می کردم و وقتی ماشین را پارک می کردیم و میخواستیم از خیابان عبور کنیم ایشان که سن و سالی ازشان گذشته، دست من را محکم گرفته بودند. موضوع صحبتمان  بحث اخلاق و فقه بود و وقتی که وضعیت بد رانندگی و ترافیک سبزوار را دیدند، مثال زدند که همین، یعنی اخلاق. اخلاق چیز انتزاعی نیست و در روابط و رفت و آمد و ترافیک و مراودات نمود دارد. جلوه های اخلاق در همین مسائل عادی زندگی و فرهنگ و آداب و رسوم خود را نشان  می دهد. در بحث رابطه ی اخلاق و وفقه با ایشان گفتگو می کردم. برای اینکه مطلب مستند باشد سوال و جواب ها را ضبط کردم.

  آقای ساشادنیا به همراه همسرشان دوره ی لیسانس را در مشهد گذراندند و شاگرد دکترعلی شریعتی بودند. ایشان به فارسی و چند زبان زنده ی دنیا مسلط هستند و در زمینه اخلاق زیستی و اخلاق پزشکی صاحب نظرترین فرد در جهان اسلام است. اصالتا اهل تانزانیا است و سال هاست که استاد دانشگاه ویرجنیا ی امریکا هستند. اگر کاخ سفید بخواهد چهره ای در زمینه اسلام شناسی و مسائل  اخلاق زیست پزشکی نظری بدهد، چهره ممتاز، ایشان هستند و بنا بر این  چهره  ی بسیار شناخته شده در جهان علم است و در کشور ما هم به دلیل علاقه ای که به مشهد و امام رضا دارند در اولین فرصت ها سعی می کنند به این جا بیایند. در تهران هم معمولابرای همایش ها وکارکاه های آموزشی از ایشان دعوت می شود.

  در یکی از شب های گذشته، جایی سخنرانی داشتم. راجع به اخلاق گفتم که در فرانسه، اصولا اخلاق را مترادف با آداب و رسوم اجتماعی تعریف می کنند، یعنی اخلاق در روابط اجتماعی نمود دارد. حالا در این مثالی که گفتم فردی که خلاف قانون  مرتکب شده، یعنی خلاف اخلاق هم بوده چون در سرنشینان اتومبیل دیگری مثل ما ایجاد استرس کرده است.

  این مطلب چیز بسیار عمیق تری را به ذهن متبادر می کند. جمله ای از کانت برایتان نقل می کنم و به این حادثه ای که رخ داد یک بار دیگر نظری می اندازیم. کانت از بزرگترین فلاسفه جهان مدرن  در اروپا است و تاثیر بسیاری در سرنوشت اندیشه و فلسفه در دنیای امروز گذاشته است. ایشان می گویند که از نظر حقوقی و قانونی، فرد، آن گاه مجرم است که به حقوق دیگران تجاوز کرده باشد، اما از نظر اخلاقی، اگر فقط، فکر تجاوز به حقوق دیگران در سر فرد بگذرد، مجرم است. از نظر قانونی کسی را به خاطر اندیشه ی قتل، مجازات نمی کنند. یعنی از نظر وجدانی و اخلاقی مجرم است، ولی از نظر قانونی نمی شود کسی را به خاطر اندیشه مجازات کرد.

  فرض می کنیم  برای " تک چرخ زدن موتورسیکلت" در خیابان، قانونی وجود ندارد، اما وقتی یک موتور سوار از کنار افراد در خیابان کوچکی رد می شود و دلهره ایجاد می کند، از نظر اخلاقی، جرم است. از این مثال ها زیاد داریم. هرچه سطح فرهنگی جامعه، بالاتر برود آن وقت این گونه جرم های اخلاقی و قانونی کم تر اتفاق می افتد.

  این زلزله ی ناگوار، بیش از 300 نفر کشته داشته و خرابی های زیادی به بار آورده و با یک سری حواشی هم همراه بوده است. یکی از این حواشی این بود که رئیس جمهور یک روز قبل از این قضیه، سفر زیارتی داشتند. این از طرف نمایندگان و اقشاری از مردم مورد انتقاد های شدیدی واقع شد. مرکز زلزله شناسی بعضی از کشورها دقایقی بعد از این زلزه، آن را اعلام کردند ولی اخبار صدا سیما، به شدت ضعیف عمل کرد، آن قدر که سر و صدای نمایندگان، به خصوص نمایندگان تبریز بلند شد. حتی رئیس مجلس هم که معمولا سعی می کند محتاط عمل کند، ایشان هم انتقاد کردند و بعد صدا سیماهم عذرخواهی کرد. بعد از این واقعه، برنامه های شاد با حضور هنرمندانی برگزار شد و آن هنرمندان هم عذر خواهی کردند.

  شما از منظراخلاقی به این قضیه نگاه کنید. گفتند به این دلیل اطلاع رسانی دیر شد که ستاد بحران حوادث غیر منتظره، تقریبا 6 یا 7 ساعت بعد از زلزله جلسه تشکیل داده، در حالی که این وقت طلایی در بحران ها مثل زلزله، برای نجات آسیب دیدگان کارایی دارد. آن ساعات اولیه است که هر چه زود تر وارد کار شوند، تلفات و آسیب ها کم تر می شود و این زمان را خیلی از دست دادند. به هر حال سیستم، این ضعف اساسی را دارد. ممکن است یک نقص قانونی و نظارت باشد. پس یک بُعد هم، بُعد اخلاقی است و بحثی هم مربوط به نارسایی های قانونی است. اگر نظارت باشد و نمایندگان، واقعا نمایندگان مردم باشند، از مسوولان بازخواست می کنند.

  آقای باقری در شب های گذشته مطلبی را گفتند که در یکی از کشور های آسیای شرقی، یک برنامه ای برای نشان دادن نقش تعلیم و تربیت در جامعه پخش کردند. از قبل، تبلیغ زیادی برای برنامه کردند که آمادگی ذهنی ایجاد شود و عده زیادی از افراد جامعه پای تلویزیون  منتظر پخش برنامه بودند. برنامه، بعد از 5 دقیقه پخش شد و به خاطر 5 دقیقه تاخیر و بهم ریختن نظم، وزیر یا بالاترین مقام مربوطه بعد از برنامه ظاهر شد و ضمن عذر خواهی از تمام ملتاظهار  کرد که:" تعداد زیادی از افراد در پای تلویزیون منتظر بودند و من باعث شدم که از هر نفر 5 دقیقه از عمرشان هدر برود. اگر این زمان را جمع بزنم زمان زیادی خواهد شد. من لیاقت این پست را ندارم و از این سمت استعفا می دهم." البته این موضوع برنامه ریزی شده بود تا اهمیت وقت مردم را نشان بدهد.

  از طرف دیگر در برنامه ی 90 در  شبکه 3 آقای علی دایی مصاحبه کرد که ایشان یک چهره ملی و سرمایه اجتماعی است که الان هم در همان منطقه هست و شروع کرده به جمع آوری کمک و خودشان از سرمایه خود در ان منطقه کارخانه احداث کرده و اشتغال ایجاد کرده است و این کار ارزشمندی است زیرا  فردی است که مسولیت قانونی ندارد و ورزشکار است . در کار جمع آوری کمک ها شرکت کرده و انگیزه ی بشر دوستانه و خیر خواهانه دارد.هرچند دولت خواست بعضی کار هارا جبران کند، مثلا اگر رئیس جمهور نبود، معاون اول و وزرا رفتند، ولی باز هم قول هایی دادند که معمولا در فرهنگ ما نمی تواند عمل شود. مثلا رسانه ها گفتند که ظرف 2 ماه خرابی ها را درست می کنیم و ما می دانیم وقت مناسبی نیست و نمی تواند درست باشد.

  در مورد کمک به زلزله زدگان، نهاد های بین المللی هم اعلام آمادگی کردند. مثلا یکی از کشورهای همسایه گفت می خواهیم کمک کنیم. اول جلوی آن را گرفتند و بعد دولت اعلام کرد کمک های کشور های دیگر می پذیریم. دبیر کل سازمان ملل هم برای کمک رسانی اعلام آمادگی کرد. این کمک ها قانونی و وظیفه است، ولی آن چه مردم انجام می دهند، انگیزه ی کمک رسانی و خیرخواهی دارد.  پس مرز اخلاق و قانون اینجا خیلی بهم نزدیک است.

  مطلبی که در جلسه بعد مطرح خواهد شد  بُعد فلسفی دارد. الان به منظور آمادگی و طرح سوال می گویم که در دوران جدید، دنبال این هستیم که زندگی با معنا داشته باشیم. چه چیزی می تواند به زندگی ما معنا ببخشد؟ کتابی به اسم "خدا و انسان" اثر لوک فری، فیلسوف معاصر فرانسوی که اسم دیگر آن "معنای زندگی" است را می خوانم و در یک بخش ازاین کتاب، از کتابی نام برده که خاطرات افرادی در سراسر دنیا است که در ارتباط با معنای زندگی حرف زدند. مثلا پزشکی اروپایی در سومالی که از تجربیاتش برای نجات انسان ها استفاده می کند و به پدر و مادرش نوشته که من این جا احساس می کنم زنده ام و به درد می خورم و زندگی ام مفید است و احساس رضایت درونی دارم. این احساس رضایت درونی و معنا بخشیدن به زندگی چیزی است که در دنیای امروزه بسیار لازم است، چون معنویت دینی در جهان جدید ضعیف شده است. باید مبادی و راه هایی برای معنا بخشیدن به زندگی پیدا کنیم.